Negotin
Gra�ena je u periodu od 1872. do 1876. godine, za vreme episkopa Timo�kog Evgenija Simeonovi�a. Projekat za crkvu radjen je u Ministarstvu gra�evina, �iji je projektant prema nekima od autora, arhitekta Aleksandar Bugarski, poznat kao projektant zgrade Narodnog pozorista i Starog dvora u Beogradu. Crkva je monumentalnih razmera, sa prostranim masama u svom spoljnom izgledu i proporcijama u celini.
Ikonostas crkve i �ivopis iz 1901. godine radio je akademski slikar Stevan Todorovi� sa suprugom Poleksijom, tako da i ovaj podatak pored ostalih ide u prilog svedo�enju o kulturno-umetni�kim zbivanjima s kraja XIX veka u Srbiji.
Ikone na ikonostasu pore�ane su tako da se ikone Starog zaveta nalaze dole a ikone Novog zaveta gore. Ikone su ura�ene na platnu i uramljene u drvene ramove. Najlep�a ikona je Tajna vecera.
Crkva Sv. Trojice locirana je, zajedno sa zgradom crkvene op�tine, na trgu Stevana Mokranjca. Od 02.06.1967. godine stavljena je pod za�titu zakona.
Smatra se da je crkva Sv. Trojice jedna od najakusti�nijih crkava u Srbiji.
Manastir Bukovo nalazi se severozapadno od Negotina na 3km. O vremenu njegovog osnivanja postoje razli�ite verzije. Neki misle da je crkva koja je bila na mestu dana�njeg manastira izgra�ena krajem XIII veka i da ga je osnovao neki pop Nikodim, koji je, be�e�i ispred Turaka pobegao u Vla�ku, te osnivao crkve i manastire u Vla�koj, pa i u Negotinskoj krajini (Bukovo i Vratnu). Sa ovim mi�ljenjem se sla�e i izjava Josifa Milijevi�a, jeromonaha manastira Bukova, data Konzistoriji 1867. god., u kojoj se izme�u ostalog ka�e " da je manastir sazidan odprilike pre 500 godina, gde i sada postoji, na mestu gde crkva nikako postojala nije...".Prema ovoj izjavi manastir je nastao sredinom, ili u drugoj polovini XIV veka, "ali na mestu gde crkva nikako postojala nije", �to zna�i da pre toga na tom mestu nije bilo nikakve crkve iz XIII veka..
Nejasnost i neizvesnost u odre�ivanju starosti ovog manastira izazivaju uop�tena imena vladara toga doba. Spominje se, na primer, kralj Stefan, za �ije vladavine je manastir podignut, ali nije izvesno o kom kralju Stefanu je re�, da li o Stefanu Milutinu, Stefanu De�anskom, Stefanu Du�anu ili Stefanu Lazarevi�u.
Ako ga je sagradio pop Nikodim, za koga M.Dj.Mili�evi� misli da je to mo�da bio arhiepiskop Nikodim, miljenik kralja Milutina, koji je sa gr�kog preveo tipik Sv.Save, onda je to bio kraj XIII ili po�etak XIV veka. Ako je to pop Nikodim, kalu�er koji je pobegao u Vla�ku, to je kraj XIV veka. Prema tome imena kalu�era i vladara nisu mogla da budu pouzdani oslonci u odre�ivanju vremena postanka manastira, kao �to ni izjava jeromonaha Milicevi�a nije sasvim odre�eno dala odgovor na to pitanje.
Prema arhitektonskim i stilskim karakteristikama crkva ima sli�nost sa takozvanim moravskim stilom gradnje, koji je vremenski vezan za period srpske Despotovine. Osnova crkve ima izduzen oblik trihonhosa, du�ine 18.8 m, �irine 8.55 m i visine 6.9 m. To je jednobrodna crkva zasvo�ena poluoblicastim svodom bez kupole. Skulpturalnom dekoracijom je veoma skromna. Veoma je upro��enog oblika po ugledu na starije gra�evine moravskog tipa. Prema tome, manastir Bukovo je nastao posle pada Smedereva, jer je za vreme Despotovine Negotinska Krajina "pusta" i nenaseljena. Tek sa prodorom masa koloniziranog stanovni�tva sa juga mogu�a je izgradnja i manastira u zaklonjenom mestu Bukovu. Turci su u to vreme jo� uvek tolerisali srpsku crkvu, a naro�ito u oblastima koje su naseljavane novim stanovnistvom. Ali graditelji crkava i manastira nisu bili u polo�aju da grade zadu�bine poput Nemanjica, ve� su se zadovoljavali skromnim sredstvima i narodnom saradnjom, ali su predose�ali turski stav, koji se zaista i menja posle 1528. godine prema crkvi. Zbog toga su crkve gradili u zaklonjenim mestima i ukopane u zemlju, sa malim prozorima, uskim vratima i kamufliranim izgledom, ba� kao sto je bio manastir Bukovo.
Manastir je obnavljan ali nije dogra�ivan 1680. godine ( " iznutra preko starog moleraja malterisan i iznova malan"), zatim ponovo ru�en i obnovljen u periodu od 1813. do 1837. godine, pro�irivan 1877. godine, dogra�ivan i preure�en prema savremenim uslovima ambicioznog stare�ine manastira, Prokopija Burisi�a, 1888. godine, kada je ponovo stavljen novi sloj maltera i novi moleraj, da bi 1902. godine i po tre�i put stavljen novi sloj �ivopisa. Ali sve te prepravke nisu umanjile istorijsko-umetni�ku vrednost arhitekture, jer se u najvecoj meri sa�uvao prvobitni oblik.
Sto se ti�e �ivopisa (fresaka) danas ne mozemo na osnovu njih da sudimo o pro�losti i vrednosti slika, jer one najzna�ajnije, sem Bogorodice na svodu i Arhandjela Mihajla na ulazu u crkvu, prekrivaju tri sloja maltera. Takodje je ostao i jedan deo moleraja pri dnu oltarske apside, koje je zapisao Dr �ura� Bo�kovi�. Bogorodica u medaljonu sa Hristom nalazi se na svodu gde je prvi put ura�ena. Bogorodica je data u poprsju, glavom okrenuta u pravcu oltara, sa uzdignutim rukama u vis na molitvu. Draperija koja pokriva kosu i telo ostavlja malo naga ramena. Na grudima u medaljonu je mali Hristos sa knjigom na grudima. Drugi sloj �ivopisa ra�en je 1648. godine. On je predstavljen freskom Arhan�ela Mihajla iznad ulaznih vrata sa zapadne strane. Ovom sloju pripadaju i freske igumana Mihajla De�anca i trnjanskog kneza Simona. Tre�i �ivopis ra�en je 1902. godine i on obuhvata celu crkvu. Freske su ra�ene po nacrtima Steve Todorovica, akademskog �ivopisca, a radio ih je Milisav Markovi� iz Knja�evca.
Manastir Vratna nalazi se na planinskoj recici Jabuci, sakriven izme�u velikih stena koje �ine ogromna kamena vrata "koja je priroda na�inila bez dleta i �eki�a". Prva vrata zovu se Veliki prerast, druga Mali prerast a tre�a Suvi prerast..
Crkva je niska ladja sa malim prozorima i nema arhitektonsku vrednost jer nije sa�uvala svoj prvobitni izgled.
Vreme podizanja ove crkve neizvesno je kao i za manastir Bukovo. Jedini podatak, da su kod ulaza u crkvu postojala dva krsta iz 1415. godine sa nerazumljivim natpisima, datiraju crkvu na pocetku XV veka. Medjutim, pisci Spomenice Timo�ke eparhije (1834-1934) pretpostavljaju da je ovaj deo crkve dozidao te godine Sarban, vojvoda od Sturza iz Bukure�ta. natpis o ovom dozi�ivanju je is�ezao, ali je isti prepisao 1856. godine neki stare�ina Genadije i prepis je sa�uvan u jednom "Slu�beniku". U drugoj polovini XVIII veka manastir je bio opusteo, a obnovljen je pocetkom XIX veka zauzimanjem negotinskog oborkneza Stanka Frajkora, koji je posle 1813. godine postao oberknez negotinski. Manastir je bio spaljen 1813. godine ali je ponovo obnovljen 1837. godine. obnovio ga je Jon Tajkulica koji je dosao iz Rumunije. Tek 1856. godine podignut je konak.
Iznad manastira u steni se nalazi upola sru�ena crkvica koju narod zove "celijom Sv. Nikodima". Tom Sv. Nikodimu tradicija pripisuje i osnivanje manastira, ali ko je taj Nikodim jo� nije utvr�eno. U narodu se veruje da je manastir osnovan kad i Bukovo u doba kralja Milutina i da je osniva� bio Sv. Nikodim, miljenik kralja Milutina, koji je posle pobede nad Sismanom, kada je Vidinska kne�evina postala vazal Srbiji, u ovom kraju podigao nekoliko manastira. Po drugima, manastir je podigao pop Nikodim krajem XIV veka. Treci Nikodim bi bio deveti srpski patrijarh koji je �iveo posle srpskih desepota, u XV veku. Ovog tre�eg isklju�uju, po�to postoji podatak da je manastir dogra�en 1415. godine, �to zna�i da je osnovan mnogo ranije.
Ve�ina ikona u manastiru vode rusko poreklo. Pa�nju zaslu�uju carske dveri, verovatno iz XIX veka.
Od knjiga najce��e su ruskog izdanja. �uva se i jedno jevan�elje na rumunskom jeziku, a jedan oktoih je �tampan u Veneciji 1764. godine.
Stara negotinska crkva, ili Hajduk Veljkova crkva, sagra�ena je 1803. godine, u vreme kada su turske d�amije parale o�i hri��anskom stanovni�tvu. Pisac Letopisa negotinske crkve isti�e zasluge za podizanje crkve Perce Stankovi�-Karapand�e, krajinskog baskneza i "drugih u ono vreme vi�enijih ljudi: Krste Pavlovi�a, Stanka Rankovi�a i dr." koji su u po�etku bili zatvarani i uklje�tavani u klade i tek su na molbu "ovde vi�enih ljudi" bili oslobo�eni.
Me�utim, Pazvan-oglu je odobrio gra�enje crkve na zahtev mitropolita Kalinika, koji je u Vidinu, posle ukidanja Pe�ke patrijar�ije preuzeo starateljstvo nad srpskom crkvom u Vidinskom pa�aluku preko carigradske patrijar�ije. Kako je Kalinik podr�avao Pazvan-oglua u borbi protiv sultana, to je imalo uticaja na Pazvan-oglua kada se radilo o zahtevu Negotinaca da im se odobri gradnja crkve. Tako je po�ela gradnja crkve u vreme kada se u Beogradskom pa�aluku pripremao prvi srpski ustanak.
Za vreme odbrane Negotina crkva je jedno vreme bila bolnica za smestaj ranjenika. One kobne noci, 18. jula 1813. godine kada je poginuo Hajduk Veljko, potajno je no�u sahranjen sa jo� nekoliko izginulih be�ara sa juzne strane crkve da ih Turci ne bi pronasli, a u samoj crkvi su ostavili ranjenike, a zatim na zatvorena vrata navaljali veliki kamen da ih Turci ne otkriju. Docnije, kada su se Srbi vratili u Negotin u crkvi su pronasli samo kosti nekadasnjih ranjenika. Kamen koji je bio "navaljan" na vrata Negotinci polozise horizontalno kao prag "radi uspomene ovoga i budu�em nara�taju'.
Godine 1844. Milutin Petrovi�, stariji brat Hajduk Veljkov, postavi dve mermerne plo�e na zid severoistocne strane crkve u spomen na tek sahranjenog mla�eg brata Miljka u grobnicu ispred plo�a i srednjeg brata Veljka, �iji su posmrtni ostaci pronadjeni tek 1854. godine na mestu gde je kopana raka za umrlog episkopa negotinskog Dositeja Novakovi�a. Po�to su stari ljudi prepoznali delove odece velikog junaka, kosti su oprane i prenesene na severoisto�nu stranu crkve gde je bila grobnica Miljka Petrovi�a i pored Miljka sahranjene. Tako su se dva brata, dva velika srpska borca na�li jedan pored drugog tek posle osloba�anja Srbije. Stihove za nadgrobne plo�e napisao je, prema mi�ljenju savremenika, sima Milutinovi� Sarajlija, koji je u to vreme slu�bovao u Negotinu.
Crkva je vise puta prepravljana. U po�etku su na mestu prozora bile mazgale koje su tek 1856. godine prepravljene u sada�nje prozore. do 1867. godine u crkvu se ulazilo kao u podrum preko �est stepenika, koji su kasnije izneti napolje, tako da se spolja po njima ulazilo u crkvu. Najzad, 1887. godine dozidan je trem pri ulazu u crkvu sa severne strane, 1897. godine stavljen je novi krov, crkva je "mramorisana"; nad pevnicama u svodu zid je probijen i name�tena su dva debela stakla; pri ulazu u crkvu sa severne strane name�tena su dvokrilna vrata i popravljena zvonara u crkvenoj porti.
Pored ostataka dositeja Novakovi�a u crkvi po�ivaju posmrtni ostaci jos dvojice episkopa: Gerasima Stojkovi�a, umrlog u Negotinu 1865. godine i Evgenija Simonovi�a, umrlog tako�e u Negotinu 1880. godine. Sva tri upokojena episkopa na�la su mesto u zapadnom delu �enske paperte, gde se i nalaze nadgrobne plo�e od lima sa svojim natpisima.
U porti sa ju�ne strane crkve jo� i danas stoje nadgrobni spomenici znamenitih i vi�enih ljudi: Krste Pavlovi�a, Stanka Rankovi�a i dr. Me�u crkvenom zaostavstinom pominje se jedno jevan�elje "u kadifi" poslato iz Rusije 1858. godine, a Pavle Cortanovi�, u�itelj crtanja u gimnaziji o svom tro�ku je �ivopisao oltar i �ensku papertu u crkvi.
Svu imovimu koju je imala do 1865. godine crkva je ustupila odboru za gradnju nove velelepne crkve u Negotinu.
(Letopis crkve negotinske; Spomenica stogodisnjice stare negotinske crkve, Negotin, 1903. godine, str 5-14)
