Dalmatinska eparhija

Pravoslavni stanovnici u primorskim gradovima i na dalmatinskim ostrvima srecu se jos u ranom srednjem veku. Bili su to uglavnom pravoslavni Grci, a kasnije u XIV, XV i XVI veku, postoje i kolonije Srba. U XIV veku, osnovana su tri srpska manastira: Krupa (1317), Krka (1350) i Dragovic (1395), koji postaju duhovna sredista, kulturna stecista i nacionalna zborista srpskog naroda u Dalmaciji. Manastir Krupa sa crkvom Uspenja Presvete Bogorodice nalazi se ispod krsevitog Velebita, na zaravni gde se recica Krupa uliva u Zrmanju. Ovaj manastir osnovali su u vreme kralja Milutina kaludjeri koji su izbegli iz Bosne, iz istoimenog manastira, koji se nalazio na uscu reke Krupe u Vrbas. Manastir Krku, sa hramom Svetog Arhangela Mihaila, osnovao je 1350. godine kaludjer Ruvim, a ktitor je bila Jelena, sestra cara Dusana i udovica bana Mladena II Subica. Treci manastir, manastir Dragovic, podigli su pravoslavni Srbi sa svojim kaludjerima koji su, posle Kosovske bitke, izbegli iz Srbije i Bosne u dalmatinske krajeve. Manastir je podignut na reci Cetini, nedaleko od Vrlike. Ovo mu je trece staniste. Smisljenim formiranjem vestackog jezera Peruca 1954. godine, drevni manastir Dragovic je, zajedno sa srpskim selima koja su se nalazila nizvodno uz samu reku Cetinu, potopljen, a srpski zivalj iseljen. Od XVI veka, kada su ojacala srpska naselja u Dalmaciji, Pecka patrijarsija je poverila dabrobosanskom mitropolitu na upravu ove prostore. Oni su, kao „egzarsi cele Dalmacije", poveravali duhovno staranje nad Srbima Dalmatinske krajine arhimandritima manastira Krke. Kada je, 1718. godine, cela Dalmacija pala pod mletacku upravu, Srbima u Dalmaciji nametnuta je crkvena vlast Filadelfijske arhiepiskopije. Novoj vlasti srpski pravoslavni zivalj se snazno odupreo zbog toga sto je ova arhiepiskopija prihvatila uniju sa Rimokatolickom crkvom. Srbi nisu hteli da priznaju unijatskog arhiepiskopa i zahtevali su da dobiju arhijereja iz svoga roda i svoje Crkve, Pecke patrijarsije. Posle Pozarevackog mira, 1718. godine, Srpskom crkvom u Dalmaciji upravljao je jedno vreme Savatije Ljubibratic, izbegli hercegovacki mitropolit. Vladiku Savatija nasledio je njegov sinovac Stefan Ljubibratic, koga je mletacka vlast prognala 1722. godine. Sprecavani da redovnim putem dobiju svog duhovnog poglavara, predstavnici pravoslavnog svestenstva i srpskog naroda izabrali su 1750. godine za svog episkopa uglednog protopopa Simeona Koncarevica, coveka siroke kulture i crkvene predanosti. Po odobrenju peckog patrijarha, Simeona je rukopolozio dabrobosanski mitropolit sa dvojicom episkopa. Kao narodni tribun i rodoljub, vladika Simeon je 1753. godine proteran iz Dalmacije, i od tada je proslo mnogo vremena dok Srbi u Dalmaciji nisu dobili svoga vladiku. Tek pod francuskom vlascu, odobreno je pravoslavnim Srbima da organizuju crkveni zivot i imaju svoga episkopa. Posle tog odobrenja, za dalmatinskog episkopa postavljen je izbegli hercegovacki mitropolit Benedikt Kraljevic (1810–1829). Odlaskom Francuza, vladika Benedikt se pod snaznim pritiskom austrijske vlasti i Rimokatolicke crkve priklonio uniji. Pravoslavni srpski narod to nije prihvatio, i vladika Benedikt Kraljevic je morao da se povuce sa episkopskog trona. Dolaskom vladike Josifa Rajacica (1829–1834) i ulaskom Dalmatinske eparhije u sastav Karlovacke mitropolije, polozaj Srpske crkve u tim prostorima se normalizuje. Zauzimanjem vladike, otvorena je 1833. godine Bogoslovija u Sibeniku, koja je 1841. godine, zajedno sa sedistem eparhije, premestena u Zadar. Posle episkopa Rajacica, na tron Dalmatinske eparhije dolaze ugledni arhijereji: Pantelejmon Zivkovic (1834–1835), Jerotej Mutibaric (1843–1853), Stefan Knezevic (1853–1890) – predani borac za narodna i crkvena prava Srba u Dalmaciji. Njega je nasledio umni Nikodim Milas, ponos bogoslovske nauke, posebno kanonskog prava i crkvene istorije. Dimitrije Brankovic je bio vladika dalmatinski od 1913. do 1918. godine. Od 1874. do 1918. godine, Dalmatinska eparhija je bila zajedno sa Bokokotorskom u sastavu Bukovinsko-dalmatinske mitropolije. Prilikom ujedinjenja delova Srpske crkve posle Prvog svetskog rata, usla je u sastav ujedinjene Srpske patrijarsije. Kako je tada Zadar pripao Italiji, episkopsko sediste je vraceno u Sibenik. Posle ujedinjenja Srpske crkve, dalmatinski episkopi su bili: Danilo Pantelic (1921–1927), Maksimilijan Hajdin (1928–1931) i Irinej Djordjevic, koga su italijanske okupacione vlasti internirale u Italiju, u jedan od logora u okolini Firence. Vladika Irinej je oslobodjen tek posle kapitulacije Italije, a posle Drugog svetskog rata odlazi u Ameriku, pa potom u Englesku gde je i umro. Dalmatinska eparhija je u posleratnom periodu dozivela duhovnu obnovu u vreme episkopa Stefana (Boce) (1959–1978) i Nikolaja (Mrdje) (1978–1992). Istorijski je od velikog znacaja obnova Bogoslovije u manastiru Krki, zaslugom vladike Stefana, a velikim zalaganjem vladike Nikolaja podignuta je i nova zgrada bogoslovskog ucilista u manastiru. Na tronu Dalmatinske eparhije od 1992. godine nalazi se vladika Longin (Krco). U Drugom svetskom ratu, pored hapsenja i suzanjstva vladike Irineja, stradalo je 27 svestenosluzitelja, 22 svestenika i 5 monaha. Tokom ratnih godina (1941–1945), na prostorima Dalmatinskog vladicanstva unisteno je 17 crkava, a ostecene su 23. Stradala su i 2 manastira i 18 parohijskih domova, a 12 crkvenih objekata je tesko osteceno. Unisteno je 49 arhiva i 30 crkvenih biblioteka. U ratu 1991–1995. godine, u Dalmatinskoj eparhiji sruseno je 14, a osteceno 45 hramova. Porusene su crkve u mestima: Brocanac, Glavina Donja (kod Imotskog), Dabar, Zemunik Donji, Kasic, Skradin, Crno kod Smokovica, Susci. Jedan parohijski dom je unisten, a 13 je osteceno. Mileusnić http://www.spc.rs/Genocid/Dalmatinska/dalmatinskal.html