Zoran Mišković: "Stara" Srpska pravoslavna crkva u Osijeku

Na slici se nalazi "stara" Srpska pravoslavna crkva.Podignuta je 1743. godine i to na mjestu stare crkve od pruća i blata,koja je bila prije nje.Za vrijeme Rakoczy-og ustanka u Osijeku kao tada mirnom mjestu za život srpskog življa,odlučeno jep odići jedno velebno zdanje.Crkva je rađena po uzoru na budimpeštansku koja se nalazila na mjestu "Taban" na Budimu,a bila je posvećena svetom Dimitriju.Osječka crkva imala je za tadašnje vrijeme specifičan zvonik.Pošto tada nije bilo zlatara i majstora koji bi pozlatili i ukrasili toranj,osječki Srbi dosjetili su se da bi umetnuti dukati bili pravi način da zvonik dobije "zlatni" sjaj.Unutar najbogatijih trgovaca skupljeno je ukupno 135 venecijanskih dukata,a jedan od predstavnika Srba lično je nadgledao njihovo stavljanje u materijal pri pravljenju tornja.Inače,najistaknutiji među tim trgovcima bio je Jovan Nešković,tada ugledna ličnost Osijeka.Jedan od njegovih nasljednika Mijat Nešković poklonio je crkvi svoje zemljište gdje se nalazi ograda koja se i vidi na slici(podignuta je 1790.g.),a stoji na tome mjestu i dan danas.Inače Mijat Nešković rodio se oko 1700.g. i bio je prvi Srbin birov,tj. sudac i upravitelj osječkog Donjeg grada.Ograda je također specifična jer je u nju umetnut nadgrobni spomenik prezvitera Save za kojega se ne zna puno,a samo zahvaljujući tome što je uzidana ploča,nije bila razbijena za vrijeme Drugog svjetskog rata.Cijela crkvena opština u početku je bila samo pravoslavna i bila je namijenjena za sav pravoslavni živalj tadašnjeg Osijeka(Srbe,Grke,Cincare,Ruse...)Tek oko 19. st. postaje Srpska pravoslavna crkvena opština.U sklopu crkve postojala je i Srpska veroispovedna škola koja nastaje u tome razdoblju kada je podizana i crkva.Zgrada je u originalnom izdanju i danas čitava.Bila je namijenjena za par razreda osnovne škole,a da je bila izrazito kvalitetna govori i činjenica da je jedan od najpoznatijih znanstvenika i učenjaka sa područja Slavonije upravo nju pohvađao,a to je Milutin Milanković-rođeni Daljac poznat po teorijama o ledenom dobu i klimatskim promjenama na Zemlji.Škola je preseljena pred Drugi svj. rat u zgradi varoške škole preko puta crkve,gdje je crkva dobila 2 odjeljenja za svoje potrebe.Na tome pak mjestu gdje se i danas nalazi osnovna škola nalazio se srpski vladičanski dvor do 18.st. sa velebnom baščom te je baš Osijek tada bio sjedište vladika.Oko 1920-tih odlučeno da će taj plac biti prodan i tada je podignuta današnja škola Jagode Truhelke u Donjem gradu.

Druga slika je ikonostas crkve.U knjizi Umjetnost Vojvodine iz 1927. gdje je opisana istorija i umjetnost slikarstva i drvorezbarskog umijeća,navodi se kako je osječki ikonostas,tj. drveni dio bio najljepši primjer srpskog drvorezbarskog baroka.Ikone su rad Janka Halkozovića iz 1759.g.

Kako je osječkoj bliznjakinji(budimskoj crkvi) sudbina Drugog svjetkog rata bila krvava,tako je i sa osječkom. 6.1. 1942.g. trojica vojnika tadašnje NDH iz Požege odlučili su srušiti i osječku i čepinsku crkvu.Pošto tada nije bilo sredstava za miniranje,odluka je bila da se crkva sruši ciglu po ciglu.Prvo je bačeno zvono koje se razbilo,a sav inventar uključujući i ikonostas,odneseni su u Zagreb gdje su i preživjeli rat,ali je velemajstorski drveni dio ikonostasa spaljen.Spomenuta ograda je također djelomično srušena kako bi se cigle mogle izvesti,a majstori su uspjeli prekrečiti i stup sa spomenikom prezvitera Save inače bi i on nastradao.Nakon rata,podiže se mali zvonik od cigli koje su ostale od crkve,a u prijašnjoj Srpskoj čitaonici koja je u sklopu crkve,organizirana je kapela.Nakon rata,osječki Srbi su uspjeli ući u trag ikonostasu te odlaze u Zagreb i vraćaju originalne ikone u crkvu.Protojerej stavrofor Lazar Mišković kreće s inicjativom gradnje nove crkve i 70-tih podiže današnju crkvu.Crkva je stradala u zadnjem ratu,a ikone su odnešene iz crkve.Zadnji podatci do kojih se uspjelo doći vezno za ikone je da su završile na aukciji u Pragu te da su prodane kao vrhunski primjerak slikarstva iz 18. vijeka.

Манастир Озрен

Свештеник СПЦ, фото Громан, 1878

Svrljiška crkva 1928

Mitropolit Jovanović

Todor Nikodijevic 1862-1935

Porodica prote Todora Nikodijevića iz Sokobanje

ЗАХАРИЈЕ ОРФЕЛИН

Захарије Орфелин је био најбољи зналац метрике и поетике међу српским песницима. Песме су писане на рускословенском и српском народном језику. Песме су љубавне, мисаоне, патриотске, родољубиве и религиозне. Орфелин је био најбољи српски графичар 18 века, "а у томе није био надмашен ни у 19 веку". А био је је, истиче Лаза Ћурчић, и бољи историчар од Јована Рајића; први је уређивао српске календаре и био први уредник првог српског часописа. Његово "Житије Петра великог" читао је и користио сам Пушкин, а да није знао аутора.

Пакрачки владика Јосиф Шакабента довео је 1783 болесног Захарија Орфелина из Беча у Пакрац а потом у Нови Сад. Доводећи га из Беча Шакабенда је обећао да ће му дати новац да покрије дугове Јакобу Шмуцеру за отискивање бакрорезних илустрација за "Вечни календар" и бакрирезну графику "Христос пред Богом оцем моли за спас грешника"

Године 1757 Захарије Орфелин је "испевао, исписао, насликао инцијале и насликао минијатуре за песнички поздрав Мојсеју Путнику. Следеће, 1758 Орфелин је започео са умножавањем бакрорезом и песму посвећену архиепископу и митрополиту Павлу Ненадовићу. Године 1783 Захарије Орфелин је "објавио и последње књиге и последњу графику. За објављивање "Вечног календара" помогао му је са 50 дуката Сава Вуковић, оснивач Новосадске гимназије, а за умножавање последње графике помогао му је владика Јосиф Шакабента.

Умро је 1785 године.

Negotin

Milorad Mišković SRBI U OSIJEKU

Milorad Mišković SRBI U OSIJEKU

Prvi pisani spomen Srba u Osijek je 30. maja 1534. godine gdje posljednji srpski despot Pavle Bakić u svome pismu austrijskom caru navodi kako je saznao važne informacije o stanju u tadašnjoj Otomanskoj imperiji od osječkih Srba koji žive u turskom Osijeku.Prema nekim navodima Srbi u Osijeku žive i doseljavaju se i prije 1534. kada i nastaje ovo pismo te se pretpostavlja da se u sklopu turske tvrđave imali svoju Serb-mahalu i malu kapelu u kojoj su Turci dopuštali bogosluženja.

Danas u Osijeku postoje brojni spomenici nekada slavnog i bogatog srpskog življa,a jedni od njih su i krstovi.

ZAVJETNI KRST U BANOVOJ ULICI U OSJEČKOM DONJEM GRADU (prva polovica 18.stoljeća-28.septembra 1977. Rastavljen te iste godine prenešen na današnju lokaciju)

Današnji Osijek nije nekada bio tako jedinstven grad nego se dijelio na Donji,Gornji, Novi grad te Tvrđu tj. tvrđavu.Kako srpskom stanovništu u 18. vijeku nije bilo dozvoljeno naseljavanje nigdje drugdje nego samo u Donji, oni se tko masovno doseljavaju i izgrađuju cijele četvrti donoseći pritom svoju kulturu, jezik i običaje. U sredini nekadašnjeg Gladnog sokaka, današnje Banove ulice, a na uglu s Oračkom, u prvoj polovici 18. st. podignut je ovaj krst. Sačuvana su dva narodna predanja vezana za nastanak ovog krsta:

Prvo: u vrijeme haranja kuge Osijekom u prvoj polovici 18 st. u čast dana kada je bolest prestala-podignut je ovaj krst, gdje se ložila vatra i pojala prigodna pjesma za uskršnje poklade.

Drugo: po opisu iz 1940. godine (Topolovac: „Preskakanje vatre“ ...Politika br. 11.434, str. 19) „...svake godine na uskršnje poklade u „donjem gradu“ kod zavetnog krsta vrši se preskakanje vatre. “Ovaj običaj usatnovljen je povodom jednog velikog požara, koji je bio pre dve stotine godina. Tada je izgorjela jedna cijela ulica, koja se sada zove Banova ulica. U to vreme Banova je ulica nosila drugo ime i u njoj su bili nastanjeni najbogatiji srpski građani tadašnjeg Oseka. Posle požra koji je progutao celu imovinu tih ljudi,ulica je nazvana Gladni sokak.Ova je ulica prije te dve stotine godina bila u potpunosti nastanjena Srbima.Da bi tu veliku katastrofu,koju su preživjeli oveličili za sva vremena,Srbi su odmah posle požara podigli Zavetni krst i to na mestu gde je izgorela poslednja kuća u ovoj ulici.Požar je izbio na uskršnje poklade i građani su rešili da i taj dan, svake godine,bude obeležen radnjom,koja treba da podseća na požar.Uvedeno je paljenje slame i preskakanje vatre uz pevanje pesama.I požar se više nije pojavio.A krst je simbolično nastavio nositi ime Zavetni krst kao što je preživeo i običaj preskakanja vatre.Krst je (po opisu iz Letopisa za 1945.)“starinskog oblika,željezna građa usađena je u kameni stup sa vinovom lozom i grožđem u reljefu,dolje je zidani postament,okolo zidana ograda sa željeznim stupovima.“Postoje i mnoge teorije da „vrat“ krsta datira iz rimskog perioda pošto je Donji grad nastao na mjestu nekadašnje rimske kolonije Mursa,a za srpsko graditeljstvo slavonskog područja nije bilo karakteristično korištenje simbola grožđa.Tokom 1962. krst je obnovila Osječanka Ankica Zdravolić. U februaru 1964. krst je oštećen te ga crkvena opština obnavlja,a ikone izrađuje akademnski slikar Dragan Bjelogrlić te je obnovljeni krst i osvećen 3. juna 1964. godine.

Sveštenik SPC