Ujedinjenja SPC

U trenutku ujedinjenja svih srpskih pravoslavnih crkvenih organizacija rasutih u nekoliko država u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu sa patrijarhom na čelu postojala je u Kraljevini Srbiji sa pet eparhija (beogradska, niška, žička, šabačka i timočka), crkvena zajednica koja je imala je "dostojanstvo mitropolije, sa prvim episkopom, arhiepiskopom beogradskim i mitropolitom Srbije, koga je birao Izvršni Sabor, a potvrđivao kralj.

 U Kraljevini Crnoj Gori crkva je  imala je tri eparhije (cetinjska mitropolija, nikšićka eparhija sa sedištem u Ostrogu i pećka mitropolija). Na čelu crkve bio je mitropolit cetinjski, koji se titulisao kao mitropolit crnogorsko-primorski.

Pravoslavna crkva u granicama karlovačke mitropolije imala je sedam eparhija (vršačka, temišvarska, budimska, sremska, karlovačka, bačka, pakračka, plašćanska ili gornjokarlovačka) i obuhvatala je sav pravoslavni narod u Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji. Najviše crkveno-jerarhijsko telo bilo je Arhijerejski Sinod ili Sabor, a najveće crkveno-samoupravno, autonomno telo bio je Crkveno-narodni sabor.

Pravoslavna crkva u BiH imala je četiri eparhije (dabrobosansku, zahumsko-hercegovačku, zvorničko-tuzlansku i banjalučko-bihaćku) i to sve sa titulom mitropolija. Na osnovu sporazuma između Beča i Carigradske patrijaršije iz 1880. bosanska mitropolija je dobila neku vrstu samouprave. Duhovni poglavar i dalje je ostao Carigradski patrijarh, dok je episkope u BiH imenovao austrijski car.

Pravoslavna crkva u Južnoj Srbiji i Makedoniji, na teritoriji koja je posle ratova 1912. i 1913. pripala Srbiji, imala je sedam eparhija (skopska, raško-prizrenska, veleško-debarska, pelagonijska, prespansko-ohridska, strumička i deo mitropolije vodenske) i nalazila se pod upravom Carigradske patrijaršije.

U Bukovinsko-dalmatinskoj mitropoliji nalazile su se dve eparhije: dalmatinsko-istrijska i bokokotorsko-dubrovačka.

 Odmah po stvaranju države Srba Hrvata i Sloveneca u Sremskim Karlovcima je 31.12.1918. održana prva konferencija svih srpskih pravoslavnih episkopa na kojoj je razmatrano pitanje ujedinjenja pravoslavnih crkvenih organizacija u Kraljevini SHS i uspostavljanje Srpske patrijaršije. Na konferenciji su pročitane odluke o ujedinjenju bosansko-hercegovačkih episkopa i Svetog sinoda Karlovačke mitropolije. Mitropolit Mitrofan Ban je početkom 1919. odobrio crkveno ujedinjenje a Pravoslavna crkva u Kraljevini Srbiji je usvojila odluku o ujedinjenju 13.3.1919. godine.

Druga konferencija pravoslavnih episkopa, pod predsedništvom crnogorsko-primorskog mitropolita Mitrofana Bana, održana od 24. do 28.5.1919. (po novom kalendaru), donela je 13/26.5.1919. odluku kojom je izrečeno „duhovno, moralno i administrativno jedinstvo svih srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti, koje će se jedinstvo definisati i urediti svojim putem kada se ceo Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve kao jedno nezavisno (autokefalno) telo sastane pod predsedništvom svoga Patrijarha. Dotle se ovo ujedinjenje ima izraziti u jednom privremenom odboru episkopa, izabranom od episkopske konferencije”. Pomenuti privremeni odbor, sastavljen od pet članova, nazvan je Središnji Arhijerejski Sabor Ujedinjene Srpske Crkve. On je bio izvršni organ Arhijerejske konferencije. Glavni zadatak Središnjeg odbora bio je pripremanje organizacionog ujedinjenja pravoslavne crkve, izbor patrijarha i regulisanje odnosa sa Carigradskom patrijaršijom. Sam čin ujedinjenja odužile su teškoće formalno zakonske prirode.

Mada je ujedinjenje srpskih oblasnih crkava proglašeno 26.5.1919. u Beogradu ono je konačno bilo sprovedeno tek nakon otcepljenja crkve u BiH, Staroj Srbiji i Makedoniji od Carigradske patrijaršije. Krajem jula 1919. u Carigrad je otišla delegacija na čelu sa Pantom Gavrilovićem, jugoslovenskim diplomatskim predstavnikom u Kairu. Prema „Sporazumu između Vaseljenske patrijaršije i Vlade Kraljevine SHS radi određenja odnosa između Velike Crkve s jedne strane i Avtokefalne Ujedinjene Srpske Pravoslavne Crkve i Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenca s druge strane“, priznaje se i uvažava prisajedinjenje Srbiji mitropolija koje su potpadale pod Vaseljensku jurisdikciju: skopska, raško- prizrenska, debarsko-veleška, deo mitropolije vodenske i episkopija poleansko-dojranska, strumička mitropolija, mitropolija Bosne i Hercegovine, avtokefalne crkve Crnogorska i Karlovačka, eparhije zadarska i kotorska. Priznaje se ujedinjenje i proglašenje Patrijaršije. Pod članom V, Vlada Kraljevine SHS se obavezuje da pomogne Carigradsku crkvu sa 1,5 miliona franaka. Ministarstvo finansija KSHS je isplatilo Vaseljenskoj patrijaršiji sumu od 1,5 miliona francuskih franaka u tri tranše na ime isplate tomosa o priznanju samostalnosti SPC (24.12.1919, aprila 1922. i oktobra iste godine). 

Sveti Sinod Vaseljenske patrijaršije, na osnovu sporazuma od 18.3.1920, posebnom odlukom od 19.3.1920. usvojio je i odobrio da se sve eparhije koje su se našle u novoj državi SHS, oslobode dotadašnje njene vlasti i da se prisajedine autokefalnoj ujedinjenoj pravoslavnoj srpskoj crkvi.

Prestolonaslednik Aleksandar je u ime kralja Petra I, svojim ukazom od 17.6.1920. priznao crkveno ujedinjenje. Arhijerejski sabor ujedinjene Srpske crkve je 30.8/12.9.1920. svečano proglasio uspostavljanje Srpske patrijaršije na dan svih srpskih svetitelja u Patrijaršijskom dvoru u Sremskim Karlovcima. Ukazom kralja Petra I pod istim datumom potvrđena je odluka Sv. arhijerejskog sabora o podizanju autokefalne ujedinjene pravoslavne Srpske crkve na stupanj i položaj patrijaršije. Juna 1921. srpska Patrijaršija je poslala notifikaciju o proglašenju Vaseljenskoj patrijaršiji.

 Sveti Sinod Carigradske patrijaršije razmatrao je na sednicama od 10. i 17.2.1922. novonastalo stanje u SPC (pitanja o priznanju pripadnosti makedonskih eparhija ujedinjenoj srpskoj crkvi i o priznanju arhiepiskopu beogradskom i mitropolitu srpskom Dimitriju patrijaršijskog dostojanstva, odnosno o priznanju uzdignuća srpske ujedinjene crkve na patrijaršijski nivo) i rešio da prizna uzdizanje ujedinjene SPC na stepen patrijaršije. Delegacija Carigradske patrijaršije je otputovala u Beograd sa kanonskim pismom patrijarha Meletija IV. Osim kanonskog pisma delegacija je donela i tomos o prisajedinjenju eparhija koje su ranije bile pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Sinod SPC je primio u svečanoj dvorani Patrijaršije u Beogradu 19.3/1.4.1922. od izaslanika Vaseljenske patrijaršije mitropolita amasijskog Germana tomos br. 1149 od 19.2.1922, kojim se priznaje odvajanje od Vaseljenske patrijaršije i prisajedinjenje Srpskoj crkvi eparhija skopske, raško-prizrenske, veleško-debarske, pelagonijske, prespansko-ohridske, poleanske, jednog dela mitropolije vodenske, strumičke, dabro-bosanske, hercegovačko-zahumske, zvorničko-tuzlanske i banjalučko-bihaćske i „prisajedinjenje autokefalnih crkava: Karlovačke, Crnogorsko-primorske i dveju dalmatinskih eparhija: Bokokotorsko-Dubrovačke i Dalmatinsko-Istrijske sa pravoslavnom crkvom Srbije u jednu: „Avtokefalnu Ujedinjenu Srpsku Pravoslavnu Crkvu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca“. Čitanjem tomosa Carigradske patrijaršije 2.4.1922, što je potvrđeno i kraljevim ukazom, makedonske eparhije su uključene u Srpsku pravoslavnu crkvu, kao deo „srpskih oblasti“.

Sveti arhijerejski Sabor rešio je da se skopska, cetinjska i sarajevska episkopija podignu na stepen mitropolije, a njihovi episkopi da nose titulu mitropolita.

Izbor novog patrijarha SPC izvršen je na sednici Svetog arhijerejskog Sabora 15/28.9.1920. u Beogradu. Na to mesto izabran je arhiepiskop beogradski i mitropolit Srbije, Dimitrije (Pavlović). Vlada nije prihvatila ovaj način izbora patrijarha nego je 23.10.1920. izdala Uredbu o izboru prvog srpskog patrijarha obnovljene SPC. Uredbom je bilo predviđeno znatno učešće svetovnih lica u izboru patrijarha i konačna potvrda od strane kralja. Istog dana objavljena je i Uredba o Srpskoj patrijaršiji, koja je imala svega pet članova. Izborni sabor sastao se 12. 11/30.10. i ponovo u Sabornoj crkvi u Beogradu, izabrao za patrijarha Dimitrija Pavlovića, arhiepiskopa beogradskog i mitropolita srpskog.