Zoran Mišković: "Stara" Srpska pravoslavna crkva u Osijeku

Na slici se nalazi "stara" Srpska pravoslavna crkva.Podignuta je 1743. godine i to na mjestu stare crkve od pruća i blata,koja je bila prije nje.Za vrijeme Rakoczy-og ustanka u Osijeku kao tada mirnom mjestu za život srpskog življa,odlučeno jep odići jedno velebno zdanje.Crkva je rađena po uzoru na budimpeštansku koja se nalazila na mjestu "Taban" na Budimu,a bila je posvećena svetom Dimitriju.Osječka crkva imala je za tadašnje vrijeme specifičan zvonik.Pošto tada nije bilo zlatara i majstora koji bi pozlatili i ukrasili toranj,osječki Srbi dosjetili su se da bi umetnuti dukati bili pravi način da zvonik dobije "zlatni" sjaj.Unutar najbogatijih trgovaca skupljeno je ukupno 135 venecijanskih dukata,a jedan od predstavnika Srba lično je nadgledao njihovo stavljanje u materijal pri pravljenju tornja.Inače,najistaknutiji među tim trgovcima bio je Jovan Nešković,tada ugledna ličnost Osijeka.Jedan od njegovih nasljednika Mijat Nešković poklonio je crkvi svoje zemljište gdje se nalazi ograda koja se i vidi na slici(podignuta je 1790.g.),a stoji na tome mjestu i dan danas.Inače Mijat Nešković rodio se oko 1700.g. i bio je prvi Srbin birov,tj. sudac i upravitelj osječkog Donjeg grada.Ograda je također specifična jer je u nju umetnut nadgrobni spomenik prezvitera Save za kojega se ne zna puno,a samo zahvaljujući tome što je uzidana ploča,nije bila razbijena za vrijeme Drugog svjetskog rata.Cijela crkvena opština u početku je bila samo pravoslavna i bila je namijenjena za sav pravoslavni živalj tadašnjeg Osijeka(Srbe,Grke,Cincare,Ruse...)Tek oko 19. st. postaje Srpska pravoslavna crkvena opština.U sklopu crkve postojala je i Srpska veroispovedna škola koja nastaje u tome razdoblju kada je podizana i crkva.Zgrada je u originalnom izdanju i danas čitava.Bila je namijenjena za par razreda osnovne škole,a da je bila izrazito kvalitetna govori i činjenica da je jedan od najpoznatijih znanstvenika i učenjaka sa područja Slavonije upravo nju pohvađao,a to je Milutin Milanković-rođeni Daljac poznat po teorijama o ledenom dobu i klimatskim promjenama na Zemlji.Škola je preseljena pred Drugi svj. rat u zgradi varoške škole preko puta crkve,gdje je crkva dobila 2 odjeljenja za svoje potrebe.Na tome pak mjestu gdje se i danas nalazi osnovna škola nalazio se srpski vladičanski dvor do 18.st. sa velebnom baščom te je baš Osijek tada bio sjedište vladika.Oko 1920-tih odlučeno da će taj plac biti prodan i tada je podignuta današnja škola Jagode Truhelke u Donjem gradu.

Druga slika je ikonostas crkve.U knjizi Umjetnost Vojvodine iz 1927. gdje je opisana istorija i umjetnost slikarstva i drvorezbarskog umijeća,navodi se kako je osječki ikonostas,tj. drveni dio bio najljepši primjer srpskog drvorezbarskog baroka.Ikone su rad Janka Halkozovića iz 1759.g.

Kako je osječkoj bliznjakinji(budimskoj crkvi) sudbina Drugog svjetkog rata bila krvava,tako je i sa osječkom. 6.1. 1942.g. trojica vojnika tadašnje NDH iz Požege odlučili su srušiti i osječku i čepinsku crkvu.Pošto tada nije bilo sredstava za miniranje,odluka je bila da se crkva sruši ciglu po ciglu.Prvo je bačeno zvono koje se razbilo,a sav inventar uključujući i ikonostas,odneseni su u Zagreb gdje su i preživjeli rat,ali je velemajstorski drveni dio ikonostasa spaljen.Spomenuta ograda je također djelomično srušena kako bi se cigle mogle izvesti,a majstori su uspjeli prekrečiti i stup sa spomenikom prezvitera Save inače bi i on nastradao.Nakon rata,podiže se mali zvonik od cigli koje su ostale od crkve,a u prijašnjoj Srpskoj čitaonici koja je u sklopu crkve,organizirana je kapela.Nakon rata,osječki Srbi su uspjeli ući u trag ikonostasu te odlaze u Zagreb i vraćaju originalne ikone u crkvu.Protojerej stavrofor Lazar Mišković kreće s inicjativom gradnje nove crkve i 70-tih podiže današnju crkvu.Crkva je stradala u zadnjem ratu,a ikone su odnešene iz crkve.Zadnji podatci do kojih se uspjelo doći vezno za ikone je da su završile na aukciji u Pragu te da su prodane kao vrhunski primjerak slikarstva iz 18. vijeka.