Zagrebacko-ljubljanska eparhija

Zagrebacko-ljubljanska eparhija obuhvata srpska naselja na podrucju Gornje Slavonije, odnosno danasnje severne Hrvatske. Od XVI do XIX veka ovi prostori su bili u sastavu (austrijske) Slavonske krajine, odnosno Varazdinskog generalata, a danas ovu Eparhiju cini i citavo podrucje Slovenije, tako da se Zagrebacko-ljubljanska eparhija prostire od reke Ilove do zapadne granice Slovenije.

Pomenutu teritoriju uglavnom su naseljavali Srbi iz Bosne i Srbije koji su dolazili u ove krajeve sa svojim duhovnim vodjama, svestenicima i kaludjerima. Zbog novopridoslih Srba, papa Eugen IV salje 1438. godine na prostore stare Slavonije svog misionara Jakova de Marcija, da te „sizmatike" preobrati u „rimsku veru", a ako u tome ne uspe, da ih progna.

Na prostorima danasnje Zagrebacko-ljubljanske eparhije, srpsko pravoslavno svestenstvo srece se u vreme Katarine Brankovic, kceri srpskog despota Djurdja Brankovica. Udajom (1434. godine) za grofa Ulriha II Celjskog, ona je povela iz Smedereva, pored pratnje i dvorjana, sebi duhovnika-svestenika. Njenim zauzimanjem, prepisana je 1454. godine u Varazdinu bogosluzbena knjiga Apostol, prva do sada poznata srpsko-slovenska knjiga napisana na tim prostorima. U Varazdinskom apostolu, koji se cuva u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, sacuvan je i zapis u kojem je, pored ostalog, zapisano da je ova bogosluzbena knjiga napisana „pri blagocestivoj i hristoljubivoj gospodji i kneginji Kantakuzini, kceri despota Djurdja, samodrsca srpskog."

Od obnove Pecke patrijarsije 1557. godine, u vreme srpskog patrijarha Makarija Sokolovica, nad pravoslavnim Srbima Stare Slavonije duhovni nadzor vrsi pozeski mitropolit, koji stoluje u manastiru Orahovici. Mitropolit pozeski Vasilije, zbog turskog zuluma, prelazi pocetkom oktobra 1595. godine iz manastira Orahovice na podrucje Gornje Slavonije i ostaje u Rovistu, blizu turske granice, kako bi bio sto blize svom narodu pod Turcima. Vladika Vasilije je na novim prostorima osnovao episkopiju, sa sedistem u manastiru Marci, po kojem je i prozvana Marcanskom eparhijom. U istorijskim izvorima, ovo Vladicanstvo se jos naziva: Svidnicka, Vretanijska, Uskocka eparhija. Marcanski arhijereji vodili su tesku borbu protiv agresivnog rimokatolickog prozelitizma i njihovog programa unije.

Pored manastira Marce, drugo duhovno srediste pravoslavnih Srba tog podrucja bio je i ostao manastir Lepavina. Iguman lepavinski Kondrat ubijen je 1716, braneci cistotu Pravoslavne vere. Ubili su ga razjareni unijati na vratima lepavinskog hrama.

Pod velikim pritiskom Rimokatolicke crkve, posebno zagrebackog biskupa, Srbi su izgubili manastir Marcu, ali su sacuvali svoju Pravoslavnu veru i nacionalni ponos. Kao duhovni nastavak Marcanske eparhije, 1734. godine ustrojena je Lepavinsko-severinska episkopija, sa sedistem u manastiru Lepavini, a kasnije u Severinu. Ovo Vladicanstvo sjedinjeno je 1754. godine sa Kostajnicko-zrinopoljskom eparhijom, da bi kasnije, 1771. godine, teritorija Lepavinsko-severinske eparhije bila sjedinjena sa Pakrackim vladicanstvom. Ovo jedinstvo opstojalo je do 1931. godine, kada je osnovana Zagrebacka eparhija, u rangu mitropolije, sa sedistem u Zagrebu. Za prvog mitropolita izabran je Dositej Vasic, uceni bogoslov, covek sirokih pogleda i razumevanja u odnosima sa drugim narodima i veroispovestima. Na samom pocetku Drugog svetskog rata, 7. maja 1941. godine, mitropolita Dositeja ustase su uhapsile i drzale zatocenog u policijskom zatvoru u Petrinjskoj ulici. O njegovom stradanju svedoci i izjava belgijskog konzula Arnolda Roberta, koji je kroz otvor na vratima celije broj 8, videvsi telesno iznakazenog mitropolita Dositeja, rekao: „No, bogami, ovo je divljastvo sta ovi ljudi rade." Po svedocenju Bozidara Cerovskog, sefa ustaske policije u Zagrebu, „Mitropolit je bio tako strasno izmrcvaren da je jedva ziv utrpan u voz za Beograd". Kao teskog bolesnika, Nemci ga prebacuju u Beograd, gde je od zadobijenih fizickih i psihickih rana preminuo 14. januara 1945. godine.

Posle Drugog svetskog rata, Zagrebackom eparhijom – kao i ostalim vladicanstvima na teritoriji Hrvatske – upravljao je sve do 1947. godine vikarni episkop Arsenije Bradvarevic. Njega je nasledio Damaskin Grdanicki, pre toga vladika banatski; a posle njegove smrti 1969. godine ovom Eparhijom je administrirao slavonski vladika Emilijan Marinovic. Na redovnom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora 1977. godine, duhovni nadzor nad ovom Eparhijom poveren je episkopu lepavinskom Jovanu (Pavlovicu) koji je, 1982. godine, izabran za mitropolita zagrebackog. Na predlog mitropolita Jovana, ova eparhija je 1983. godine prosirila svoj naziv u Zagrebacko-ljubljanska eparhija.

U proslom ratu su na podrucju ove eparhije, pored nevinog srpskog naroda, stradala i osmorica svestenika, kao i tri monaha.

Znatan broj crkava je porusen (Graberje, Ivanic Grad, Grubisno Polje, Velika Peratovica, Velika Pisanica, Koprivnica, Cadjavac, i jos neke), ostecen, demoliran, a skoro sve su opljackane.

U ratu (1991–1995), iako na podrucju Zagrebacko-ljubljanske eparhije ratnih dejstava uglavnom nije bilo, unisteno je 9, a osteceno 29 crkava. Jedinstveni spomenici srpskog crkvenog graditeljstva s kraja XVII i XVIII veka – crkve-brvnare u Donjoj Rasenici iz 1709. i Rastovcu iz 1730. godine – spalili su hrvatski nacionalisti, tako da se ni temelji vise ne poznaju.

Zgrada Mitropolije u Zagrebu, u kojoj je – pored rezidencije mitropolita – bio smesten i Crkveni muzej kao i biblioteka, minirana je u noci 11. aprila 1992. godine. Izuzetno vredni muzejski eksponati, posebno zbirka ikona, rukopisnih i starih stampanih crkvenih knjiga, liturgijskih metalnih i tekstilnih predmeta, grafika, portreta i jos mnogo toga sto pripada vremenu od XIII do XIX veka, unisteno je ili pak znatno osteceno. Pored Mitropolijskog dvora u Zagrebu, koji je registrovan kao spomenik kulture (zgrada je zidana 1886/87. godine po projektu arhitekte Kuna Vajdmana, porodicna kuca), sruseno je jos 5 parohijskih domova (tri su minirana, 2 spaljena) a 7 je znatno osteceno. Ostecene su i dve kapele.

Na podrucju Zagrebacko-ljubljanske eparhije stradalo je (sto poruseno ili osteceno) preko 50 crkava i ostalih crkvenih objekata. Skoro sve ove srpske svetinje stradale su van ratnih dejstava.

Tokom 1996. godine poruseni su ostaci crkve Casnog krsta u Velikim Zdencima, koja je stradala u Drugom svetskom ratu. I pored svih molbi Srpske crkve, rusenje ove svetinje nije se moglo spreciti. Zvanicnici nove hrvatske drzave „ustvrdili" su da je ovaj hram pripadao „grkokatolicima" koji su nestali sa ovih prostora jos 1919. godine. Postojanje pisanih dokaza o kontinuitetu crkve Casnog krsta u krilu Srpske pravoslavne crkve vec vise od dva stoleca hrvatskim vlastima ocigledno nije dovoljno.

Slobodan Mileusnić